مقدمه
انعکاس ابرهای سفید کرکی در چهره زردآلوی گلگون و پر زرق و برق دریاچه، گله‌های پرندگان زیبا و منظره جذاب کوهستانی پوشیده از برف، مردم را در شگفتی نگه می‌دارد. دریاچه ارومیه یکی از معدود اجرام شور سیاره ما در شمال غربی ایران است که به عنوان یک گنجینه منحصر به فرد خودنمایی می‌کند. ما در این مقاله به بررسی دریاچه ارومیه و راهکارهایی برای نجات دریاچه ارومیه از خشکی می‌پردازیم.
بیشتر بخوانید: دریاچه تار: خنک ترین نقطه‌ی تهران!
آشنایی با دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه، دریاچه‌ای نمکی در شمال غربی ایران که استان‌های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی را از هم جدا می‌کند. این دریاچه بزرگترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه نمک بزرگ روی زمین است. در ارتفاع 4183 فوتی (1275 متری) از سطح دریا قرار دارد. مساحت آن از 2000 تا 2300 مایل مربع (5200 تا 6000 کیلومتر مربع) متغیر است. مانند دریای مرده، به دلیل شوری شدید آب‌هایش قابل توجه است. در سال‌های اخیر این دریاچه از جایگاه منطقه حفاظت شده تالاب برخوردار بوده و تلاش‌های دولت ایران برای افزایش حیات وحش آن انجام میشود.
این دریاچه حدود 87 مایل (140 کیلومتر) طول و 25 تا 35 مایل (40 تا 55 کیلومتر) عرض دارد و حداکثر عمق آن 53 فوت (16 متر) است. در بخش جنوبی آن خوشه‌ای از حدود 50 جزیره کوچک وجود دارد. خط ساحلی با سطح دریاچه متفاوت است. هنگامی که آب زیاد است، به سمت باتلاق‌های نمکی بزرگ به سمت شرق و جنوب گسترش می‌یابد.
بزرگترین دریاچه داخلی ایران
دریاچه ارومیه تا شمال غرب ایران، بین استان آذربایجان غربی و شرقی، آغوش گرم خود را وسعت می‌بخشد. رودخانه تلخینه رود، زرینه رود و سیمینه رود برف‌های آب شده کوه‌های زاگرس را حمل میکنند و سفر خود را به این دریاچه پایان می‌دهند.
دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران است. سطح آن در تابستان و زمستان متفاوت است اما معمولاً مساحتی بین 5000 تا 6000 کیلومتر مربع را پوشش می‌دهد. عمق آب در این دریاچه ساکن حداکثر 16 متر است و تقریباً 102 جزیره در قلب آن وجود دارد. میزان نمک دریاچه ارومیه بسته به فصل مرطوب و خشک بین 8 تا 28 درصد متغیر است. این شوری شدید آب، دریاچه ارومیه را پس از دریای مرده در اردن در رتبه دوم قرار داد.
تاریخچه دریاچه ارومیه
«اورمیا» به معنای مواج نام اصلی اورارتویی دریاچه ارومیه است. اولین ذکر دریاچه ارومیه مربوط به آثار آشوری است. به طور دقیق، قدمت آن به قرن 9 قبل از میلاد برمی‌گردد. به نظر می‌رسد که به عنوان عنصر مرکزی سکونتگاه مانایی از اهمیت بالایی برخوردار باشد. بر اساس اسناد تاریخی دریاچه ارومیه قبل از حمله مغول از جاذبههای طبیعی دیدنی و نقطه استراتژیک ایران محسوب می‌شد.
نام ایرانی باستان ارومیه «چیچست» به معنای «درخشنده» بوده که اشاره‌ای به ذرات معدنی براق موجود در آب و در حاشیه دریاچه است. در قرون وسطی به آن «کابودا» یا «کبودان» میگفتند که از کلمه فارسی «لاجورد» به نسبت رنگ دریاچه سرچشمه می‌گیرد. در اوایل دهه 1930، نام دریاچه‌ها را مجدداً به نام رضا شاه پهلوی که بین سال‌های 1925 تا 1941 شاه ایران (حاکم، امپراتور) بود، به رضایه تغییر دادند.
پس از انقلاب ایران در اواخر دهه 1357، دریاچه به نام مرکز استان به معنی شهر آب، «ارومیه» نام گرفت.
هیدرولوژی دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه دارای رودخانه‌های فراوانی است که بزرگترین آنها رودخانه تلخه رود است که از شمال شرقی به داخل می‌ریزد. این رودخانه‌ها برف‌های ذوب شده کوه‌های سبلان و سهند اطراف را جمع می‌کند. رودخانه‌های دوقلوی زرینه و سیمینه که از جنوب به دریاچه نزدیک می‌شوند، رودخانه‌های روزه، شهر، باراندوز، مهاباد و لیلان از دیگر ورودی‌های مهم هستند.
از آنجایی که دریاچه خروجی ندارد، فقط از طریق تبخیر آب از دست می‌دهد و به شدت شور شده است. غلظت سدیم و کلرید آن چهار برابر غلظت آب نمک طبیعی است. نمک‌های اصلی که می‌توان در اینجا علاوه بر سدیم و کلرید یافت، سولفات‌ها هستند. شوری ارومیه یک چهارم دریای مرده است.
الماس خونی ایران
ارومیه تنها دریاچه نمک فلات ایران نیست. دریاچه‌های نمکی دائمی و فصلی متعددی با سکوهای پانورامای چشم نواز وجود دارد. حوض سلطان در قم، دریاچه‌های بختگان و مهارلو در نزدیکی شیراز، خور در قسمت‌های جنوبی و کاجی در دامنه شمالی کویرهای مرکزی ایران از این پدیده‌های دیدنی هستند. بیشتر این دریاچه‌ها در برخی از روزهای سال جذابیت بیشتری پیدا میکنند. نوعی جلبک که در بستر دریاچه رشد می‌کند به طور معمول سبز است، اما در بهار و تابستان که سطح آب پایین است، در مقابل نور خورشید، برگ‌های جلبک قرمز میشود. دلیل رنگ زیبای صورتی یا قرمز دریاچه به همین دلیل است.
ترکیب این رنگ زیبا و سواحل نمکی سفید، بازدیدکنندگان را برای دیدن این زیبایی وسوسه می‌کند. «کاظم داشی» منطقه‌ای معروف در شمال دریاچه است که بهترین نقطه برای بازدید از زیبایی‌های کل دریاچه است. از این مکان خاص، شما یک منظره پانورامای زیبا از دریاچه و برخی از شبه جزیره ها دارید.
دریاچه نمک ارومیه، خانه شیرین ادویه‌های کمیاب
به دلیل نمک فراوان (کیفیت شوری 20 تا 30 درصد)، در نزدیکی دریاچه ارومیه زندگی گیاهی وجود ندارد، اما در زمین‌های اطراف نسبتاً دورتر، علفزارهای سبز وسیع در بهار و تابستان پر از گل می‌شوند. خط ساحلی و جزایر دریاچه ارومیه محل زندگی بسیاری از موجودات است: از گونه‌های میکروسکوپی باکتری‌ها و فیتوپلانکتون‌ها گرفته تا حشرات، نرم تنان و خزندگان. یکی از گران‌بهاترین ساکنان این دریاچه فوق شور، میگوی کمیاب آب نمک آرتمیا است. آرتمیا منبع غذایی مورد علاقه پرندگان مهاجری مانند فلامینگو، اردک، پلیکان، مرغ دریایی، قاشقی و آووسه است که پارک ملی ارومیه را به عنوان خانه امن خود برای یک فصل انتخاب میکنند.
مسائل زیست محیطی
دریاچه ارومیه سال هاست که با سرعت تبخیر سالانه 0.6 تا 1 متر در حال خشک شدن است. این دریاچه 60 درصد عقب نشینی کرده است و این خطر واقعی وجود دارد که می‌تواند به طور کامل ناپدید شود و تنها 5 درصد از آب‌های امروزی باقی مانده است. خشکسالی اخیر در این منطقه و همچنین آب و هوای گرم هر دو در از دست دادن آب نقش داشته‌اند و سطح آن به پایین مطلق رسیده است.
فعالان محیط زیست ایرانی تمام تلاش خود را میکنند تا توجه جهانیان را به این نقطه از کره زمین جلب کنند و برنامه‌های موثری برای احیای این دریاچه انجام دهند. طوفان نمکی که بستر دریاچه را فرا می‌گیرد، مزارع کشاورزی مجاور را از بین می‌برد، کیفیت هوا و آب را در مقیاس وسیع شهرها و کشورهای همسایه کاهش می‌دهد و البته بسیاری از حیوانات را بی خانمان می‌کند. خبر خوب این است که با مدیریت منابع آبی مانند کاهش تعداد سدهای آبی یا ممنوعیت استفاده اضافی از منابع آبی زیرزمینی، احیای دریاچه امکان پذیر است.
از آنجایی که دریاچه اساساً یک مانع بزرگ بین دو شهر مهم آذربایجان غربی و شرقی (ارومیه و تبریز) است، ساخت پل دریاچه در سال 1387 برای کمک به حمل و نقل محلی تکمیل شد. اگرچه این پل از نظر محلی تا حدودی خوب است، اما در سقوط اکولوژیکی دریاچه ارومیه نیز نقش داشته است.
رودخانه‌های جاری نیز به دلیل خشکسالی بخشی از حجم آب خود را از دست داده‌اند، زیرا بیش از 6.4 میلیون نفر از ساکنان اطراف دریاچه و رودخانه‌ها از آب‌ها برای اهداف شخصی و کشاورزی استفاده میکنند.
عواقب
عواقب مشکلات دریاچه ارومیه ویرانگر است. سطح شوری این دریاچه به بیش از 300 گرم در لیتر می‌رسد که حتی میگوی کوچک نیز نمی‌تواند در آن زنده بماند. برای نجات جمعیت آرتمیا، میزان شوری باید زیر 200 گرم در لیتر باشد. اگر میگوها ناپدید شوند، قابلیت زندگی پرندگان مهاجر را کاهش می‌دهد، زیرا آنها از این زئوپلانکتون‌های کلان تغذیه میکنند. همینطور هم شبکه غذایی محلی را تضعیف میکنند.
خشک شدن دریاچه همچنین می‌تواند بر آب و هوای محلی تأثیر بگذارد و طوفان‌های نمکی شدید ایجاد کند که بهره‌وری زمین‌های کشاورزی را که دریاچه‌ها را احاطه کرده‌اند کاهش می‌دهد، بنابراین مردم محلی مجبور به مهاجرت می‌شوند. هوای بسیار شور، زمین نامناسب و کیفیت پایین آب نیز باعث مشکلات جدی سلامتی مانند بیماری‌های چشمی و تنفسی می شود. برای برطرف کردن این موارد نیاز است که به فکر نجات دریاچه ارومیه باشیم.
5 راهکار ممکن برای نجات دریاچه ارومیه
حل بحران دریاچه مستلزم تلاش مشترک برای بهبود سیستم‌های مدیریت آب، کاهش آلودگی آب، توسعه پایدار و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی و نجات دریاچه ارومیه از کم آبی است. همکاری و حمایت بین المللی نیز برای اجرای راهکارهای موثر برای احیای سلامت اکولوژیکی دریاچه ارومیه و تامین رفاه جوامع وابسته به منابع آن ضروری است. تلاش برای رسیدگی به پیامدهای بحران دریاچه ارومیه مستلزم کار مشترک بین مقامات دولتی، سازمان‌های جامعه مدنی و شرکای بین‌المللی برای اجرای راه‌حلی پایدار است. این کار اکوسیستم دریاچه را احیا می‌کند، از آسیب‌دیدگان حمایت می‌کند و تاب‌آوری در برابر چالش‌های زیست‌محیطی آینده را بهبود می‌بخشد.
حفاظت از آب، انعطاف پذیری آب و هوا و سازگاری
اجرای مدل‌ها و سیستم‌های مدیریت آب کارآمد برای احیای دریاچه ارومیه بسیار مهم است. این شامل کاهش مصرف آب در کشاورزی، صنعت و مناطق شهری و همچنین بهبود تکنیک‌های آبیاری برای کاهش هدررفت آب است. یقیناً محصولات آبی باید از برنامه کاشت حذف شوند و سیستم‌های آبیاری کاملاً اصلاح شود. به عنوان مثال؛ آبیاری سطحی نباید مجاز باشد زیرا میزان هدر رفت آب بالای 70 درصد است.
با توجه به اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب، نیاز به استراتژی‌های کاهش تغییرات آب و هوایی وجود دارد. از اجرای شیوه‌های کشاورزی کم مصرف تا توسعه زیرساخت‌ها برای مقاومت در برابر حوادث شدید آب و هوایی، اهمیت سازگاری با شرایط آب و هوایی در حال تغییر تاکید میشود.
احیای تالاب
احیای تالاب‌های اطراف دریاچه ارومیه برای حفظ تعادل اکولوژیکی و تنوع زیستی بسیار مهم است. این امر شامل احیای پناهگاه‌های طبیعی، کاشت گیاهان بومی، ایجاد حوضچه‌های مصنوعی برای بهبود کیفیت آب، جلوگیری از حذف خاک و ایجاد سرپناه برای حیات‌وحش، اجرای یک طرح جامع زیست‌محیطی برای احیای توانایی طبیعت برای پذیرش گونه‌ها و توسعه فرصت‌های زندگی است. با این کار تعادل طبیعی به محیط اطراف دریاچه ارومیه باز می گردد. همینطور هم باعث نجات دریاچه ارومیه از این خشکسالی میشود.
مدیریت پایدار آب
اصل مدیریت پایدار آب بر اهمیت عدالت، کارایی و حفاظت از محیط زیست تاکید دارد. مفهوم مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM) به عنوان چارچوبی برای مدیریت و استفاده از آب بسیار مهم است زیرا عوامل اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را همزمان در نظر می گیرد.
با توجه به نوآوری‌های فناورانه در مدیریت آب، بخش قابل توجهی به تحقیق در مورد فناوری‌های پیشرفته‌ای اختصاص دارد که انقلابی در مدیریت منابع آب هستند. شبکه‌های آبیاری هوشمند، پایش ماهواره‌ای و نوآوری‌های تصفیه آب به عنوان ابزاری برای افزایش کارایی، کاهش آلودگی و بهبود کیفیت منابع آب مورد بحث قرار می گیرند.
اقدامات متعددی از جمله اجرای مقررات برای جلوگیری از برداشت غیرقانونی آب‌های زیرزمینی و ترویج شیوه‌های مصرف پایدار آب، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیربنایی افزایش ورودی آب شیرین به دریاچه، شناسایی مناطق مناسب برای احیای حوضچه‌های اطراف دریاچه ارومیه با تکیه بر اهمیت و پتانسیل اکولوژیکی آنها، احیای پناهگاه‌های طبیعی و احیای فرآیندهای هیدرولوژیکی طبیعی، ایجاد مناطق حفاظت شده برای حفاظت و ارتقای تنوع زیستی.
افزایش ورودی
افزایش ورودی آب رودخانه‌ها به دریاچه ارومیه می‌تواند به تامین سطح آب آن کمک کند. این امر در شبکه طبیعی هیدرولوژیکی با روش‌های مختلف از جمله احداث سدها، مخازن و پروژه‌های انحرافی به شرط انتقال مستقیم آب به دریاچه از طریق کانال‌های طبیعی قابل انجام است. از سوی دیگر، گسترش منطقه جنگلی و حفاظت از خاک در مناطق اطراف، می‌تواند به جبران حجم آب طبیعی کمک کند.
بازیافت آب
استفاده از فناوری تصفیه آب برای حذف نمک از آب‌های زیرزمینی یا سطحی می تواند منابع بیشتری از آب شیرین در اطراف دریاچه فراهم کند که باعث نجات دریاچه ارومیه شود. علاوه بر این، اجرای طرح‌های استفاده مجدد از آب به‌ویژه در کشاورزی، صنعت و خانوار می‌تواند تقاضای آب شیرین را کاهش می‌دهد و می‌تواند در نتیجه فشار وارده به دریاچه را کاهش دهد.
سخن آخر
در چند سال اخیر دریاچه ارومیه دچار مشکلات فراوانی شده است که نیازمند توجه دو چندان دولت ایران و مدیریت یکپارچه منابع آب است. با رفع محدودیت‌ها و مشکلات می‌توان با تکیه بر امید و تلاش‌های شبانه‌روزی دوباره دریاچه ارومیه را سرپا کرد. ممنون که تا آخر مقاله همراه ما بودید.
