مقدمه
کودتای ۲۸ مرداد به عنوان یکی از حوادث مهم در تاریخ سیاسی کشورمان است. با کودتای ۲۸ مرداد، سیاستمدار بزرگ معاصر ایران از نخست‌وزیری به زیر کشیده‌شد و استقلال سیاسی و اقتصادی ایران از بین رفت. این کودتای ۲۸ نقش زیادی در تغییر حوادث بعد از خود داشت. با شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد، استقلال سیاسی که مصدق سال‌ها با تلاش سیاسی خود به دست آورده‌بود، از بین رفت. در این مطلب خلاصه‌ای از این کودتا، اهداف و پیامدهای آن و نحوه به کارگیری عوامل داخلی توسط طراحان خارجی کودتا را بررسی قرار می‌کنیم؛ پس با ما همراه باشید.
در کودتای ۲۸ مرداد چه اتفاقی افتاد؟
کودتای ۲۸ مرداد، یا عملیات آژاکس، کودتایی بود که در سال ۱۳۳۲ توسط عوامل خارجی علیه دولت مصدق اجرا شد و با سقوط دولت مصدق، حکومت ایران به سلطنت پادشاهی تبدیل گردید.
این کودتا یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌ساز‌ترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر ایران و سرمنشاء بسیاری از حوادث تلخ تاریخی در این سرزمین، به شمار می‌آید. کارشناسان، چرخش و انتقال قدرت در این کودتا را، نمونه‌ای از تلاش استعمار خارجی برای محروم ساختن ملت می‌دانند.
کارشناسان تاریخی معتقدند، در کودتای ۲۸ مرداد می‌توان دخالت آمریکا و دست داشتن این کشور را مشاهده کرد. این کودتا، حکومت دکتر مصدق را برانداخت و رژیم دیکتاتوری را جایگزین آن نموده و همه فعالیت‌های سیاسی جامعه را سرکوب کرد.
خلاصه‌ی کودتای ۲۸ مرداد
در زمان نخست‌وزیری مصدق، او با طرح ملی کردن نفت و سیاست موازنه‌ی منفی که در زمینه‌ی امتیاز دادن به دولت‌های خارجی در پیش گرفت، دولت‌هایی که تا پیش از آن، از ایران امتیاز می‌گرفتند را خشمگین کرد! طرح ملی شدن صنعت نفت توسط مصدق، دولت انگلستان را بیشتر از هر دولتی آزرد و انگلیس، موضع خصمانه‌ای نسبت به ایران به خود گرفت.
انگلیس به‌دنبال این بود که از طریق طراحی کودتا با کنار گذاشتن مصدق، به اهداف خود دست پیدا کند؛ اما به‌تنهایی نمی‌توانست اهداف خود را عملی کند. انگلیس چندین بار با آمریکا وارد مذاکره شد تا نظر او را به خود جلب کند؛ اما هر بار موفق نمی‌شد. با روی کار آمدن آیزنهاور سی و چهارمین رئیس‌جمهور آمریکا در پاییز ۱۳۳۱، انگلستان توانست دولت آمریکا را نیز با خود همراه کند.
همکاری آمریکا و انگلیس!
انگلیس به‌دنبال این بود که از طریق طراحی کودتا با کنار گذاشتن مصدق، به اهداف خود دست پیدا کند؛ اما به‌تنهایی نمی‌توانست او را کنار بگذارد. انگلیس چندین بار با آمریکا وارد مذاکرده شد تا نظر او را به خود جلب کند؛ اما هر بار موفق نمی‌شد. با روی کار آمدن آیزنهاور در پاییز ۱۳۳۱، انگلستان توانست دولت آمریکا را نیز با خود همراه کند.
آیزنهاور تلاش کرد تا اختلافات بین دولت آمریکا و مصدق را با گفت‌وگو حل و فصل کند. او پس از اعلام موضع آمریکا در برابر ایران پیشنهاد وام ۱۰۰ میلیون دلاری را به او داد؛ اما مصدق آن را نپذیرفت.
عدم همراهی مصدق با آیزنهاور، سبب تغییر موضع آمریکا و همراهی با انگلستان شد. آمریکا با انگلیس یک صدا شد و به سازمان سیا اختیار تام را داد. دولت آمریکا هزینه یک میلیون دلاری برای سرنگونی مصدق تعیین کرد، سازمان سیا نیز با انجام تحقیقاتی پیرامون اوضاع ایران، سرلشکر زاهدی را بهترین گزینه برای جایگزینی مصدق معرفی کرد.
همه‌چیز برای اجرای کودتای ۲۸ مرداد آماده‌بود و تنها جلب رضایت محمدرضا پهلوی، شاه ایران با طرح کودتا لازم بود. برای جلب رضایت شاه جهت امضای دستور عزل مصدق، از اشرف پهلوی و شوارتسکف استفاده شد. مقداری از پول‌های سیا به مخالفان مصدق پرداخت شد تا علیه مصدق، شورش به راه بیندازند.
روزولت یک ماه پیش‌از کودتای ۲۸ مرداد به تهران آمد تا رضایت محمدرضا پهلوی را برای عزل مصدق جلب کند. او شاه را تهدید به امضای طرح کودتا کرد و محمدرضاشاه فرمان عزل مصدق و نخست‌وزیری زاهدی را امضا کرد.
اهداف کودتای ۲۸ مرداد
دولت انگلیس پس از ملی شدن صنعت نفت، به جهت از دست‌دادن یکی از منابع عمده ارزی خود لحظه‌ای از توطئه علیه دولت مصدق دست بر نداشت. ریچارد کاتم استاد دانشگاه پیتسبورگ در رشته علوم سیاسی و مأمور سیا در ایران در جریان کودتای ۲۸ مرداد می‌گوید: «احساس من در آن موقع این بود که انگلیس از میزان ترس آمریکاییان از کمونیسم آگاه بود…. انگلیسی‌ها زیرکانه از این ترس برای ترغیب ما به درگیر کردن خودمان در کودتا سوء استفاده کردند»
هدف انگلیس از راه اندازی کودتا و حرکت ضد ملی، دستیابی دوباره به منافع نفتی بود، تغییر سیاست آمریکا در قبال ایران، متاثر از دو دلیل عمده یعنی نگرانی از خطر کمونیست و نگرانی از خارج شدن ذخایر نفتی ایران از دست جهان غرب می‌باشد.
اهدف کوتاه مدت و دراز مدت مجریان کودتای ۲۸ مرداد دودسته بود:
اهداف کوتاه مدت
هدف‌های کوتاه مدت کودتای 28 مرداد عبارت بودند از:
- سرنگونی حکومت ملی دکتر مصدق.
- بازگردانیدن شاه و استقرار استبداد سلطنتی
- بازگردانیدن قدرت و سلطه استعمار انگلیس و آمریکا.
- بازگردانیدن جریان نفت به غرب
- الحاق ایران به پیمان نظامی بغداد
اهداف بلند مدت
اما هدف درازمدت این کودتا، نابودی حرکت ملی در تمامی ابعاد و زمینه‌ها و یا حداقل مخدوش نمودن آن بود.
مداخله‌ی آیت الله کاشانی!
کاشانی در اعلامیه‌ای که در ۹ اسفند ۱۳۳۱ انتشار یافت، سفر شاه را به خارج از کشور مضر به حال مملکت دانست و از مردم خواست از مسافرت او جلوگیری کنند. در همان روز نیز نامه‌ای به برای شاه فرستاد که با بی‌اعتنایی شاه مواجه شد.
سرانجام بر اثر بی‌توجهی، سهل‌انگاری و همکاری آگاهانه یا ناآگاهانه مصدق در روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کودتا اجرا شد.
درباره‌ی پدافند هوایی ایران بخوانید!
انتظار انگلیس از آمریکا
انگلیسی‌ها 4 چیز از آمریکا می‌خواستند:
- سیا عوامل خود را با سازمانی که بریتانیا دارد همراه سازد.
- کمک‌های مالی آمریکا به دولت جدید در تهران.
- آمریکا اگر لازم آید سیاست محافظه‌کارانه را رها و علنا تمایل خود را به وقوع تغییرات در تهران از طریق فشار بر شاه اعلام کند.
- وحدت‌نظر و هماهنگی کامل با بریتانیا از خود نشان دهد.
آمریکایی‌ها وعده دادند که نقشه بریتانیا را مسئولان وزارت خارجه و مقامات سیا مطالعه خواهند کرد؛ اما هرگونه تصمیم‌گیری در مورد آن را به بعد از روی کارآمدن دولت جمهوری‌خواه موکول کردند.
دو جلسه یکی در سازمان مرکزی سیا و دیگری در وزارت‌خارجه تشکیل شد و آمریکایی‌ها آمادگی خود را نشان دادند. در نتیجه این جلسه‌ها قرار شد، طرحی را برای براندازی مصدق زیر نام رمزی “آژاکس” تهیه شود و روزولت نامزد فرماندهی عملیات در تهران گردید.
رابط‌های انگلیس در ایران
یکی از افرادی که با انگلیسی‌ها رابطه داشت، با نام رمزی “عمر” مدیر کل یکی از ادارات دولتی بود که به عضویت کابینه مصدق درآمد. انگلیسی‌ها از طریق عمر به اسرار انبوهی درباره دولت مصدق دست یافتند.
آن‌ها رابط دیگری نیز به نام عباس قلی نیساری رییس بانک ایران و انگلیس و شخص دیگری که یک چشم پزشک دارای شهرت بین‌المللی به نام حسن علوی بود، در کنار خود داشتند.
داربی شر که رئیس ایستگاه جاسوسی انگلیس در ایران بود، با توزیع پاکت‌های بیسکوییتی که وسط آن‌ها خالی و با اسکناس پر شده‌بود، به جلب حمایت دیگر اعضای مجلس که برخی از آنان دارای انگیزه‌های متعالی بودند کمک می‌کرد!
پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد
کودتای ۲۸ مرداد پیامدهایی جدی داشت که ایران تا سال‌ها درگیر آن بود. بعد از کودتا، فضای سیاسی ایران تغییر قابل‌توجهی کرد. در ادامه به بررسی این تغییرات می‌پردازیم.
پیامدهای داخلی
از مهم‌ترین پیامدهای داخلی کودتای ۲۸ مرداد، می‌توان به سرنگونی دولت مصدق و پایان دوره ناسیونالیسم و ملی‌گرایی در ایران اشاره کرد! دیگر پیامدهای آن شامل:
- از دست رفتن استقلال سیاسی و تشکیل دولت‌های دست‌نشانده در ایران
- ایجاد فضای اختناق و سرکوب در کشور
- جایگزینی احزاب سیاسی مستقل با احزاب سیاسی دولتی و از بین رفتن دموکراسی!
- ساختار امنیتی گسترده در ایران شکل گرفت و آزادی سیاسی از بین رفت.
- افزایش دیکتاتوری شاه در سال‌های بعد.
- گزینه مشارکت سیاسی نخبگان در امر حکومت، تبدیل به اطاعت محض از قدرت شاهنشاه شد.
پیامدهای خارجی
- دولت ایران روابط دیپلماتیک خود را با کشورهایی چون انگلستان و آمریکا از سر گرفت!
- مسئله نفت در قالب کنسرسیوم، به نفع آمریکا و انگلیس، حل و فصل شد.
- ایران به نفع جبهه غرب، وارد جنگ سرد بین آمریکا و شوروی شد.
- وابستگی ایران به آمریکا و انگلیس بیشتر شد!
جمع بندی
پیامدهای داخلی و خارجی کودتای ۲۸ مرداد تا سال‌ها بر ایران سایه افکند! بازگشتن شرایط ایران به پیش از برکناری مصدق، تبدیل به مطالبه‌ای شد که تا سال‌ها دغدغه مردم شد. این مطالبات حتی تا سال‌های پیش از انقلاب اسلامی هم ادامه داشت. حتی برخی از مورخان، انگیزه قیام ۱۵ خرداد در سال ۴۲ را در ادامه دستیابی به این مطالبات می‌دانند. در این مطلب خلاصه‌ای از کودتای 28 مرداد، نقش آمریکا و انگلیس در آن و پیامدهای این کودتا را بررسی کردیم؛ امید است این مطلب برای شما مفید باشد و به پاسخ سوالات خود دست یافته باشید.
