شیر مادر و سلامت نوزاد

مقدمه

شیر مادر علاوه بر این که تمام ویتامین‌ها و مواد مغذی مورد نیاز کودک شما را تأمین می‌کند، سرشار از موادی مغذی و یکی از ارکان حیاتی و بنیادین برای رشد و سلامت کامل فرزند شما است. شیر مادر علاوه بر تقویت سیستم ایمنی، بر ضریب هوشی و بافت استخوان‌ها را تقویت می‌کند. در این مطلب می‌توانید با مزایای تغذیه با شیر مادر، نحوه‌ی صحیح شیردهی و بهترین و بدترین مواد غذایی برای شیردهی آشنا شوید.

ترکیبات شیر مادر

شیر مادر در پنج روز اول به‌صورت کلستروم (آغوز) است، که سرشار از پادتن‌ها است؛ بنابراین نقش آغوز بیشتر از تغذیه‌ ایمنی است.

شیر بینابینی از روز پنجم تا آخر هفته دوم ترشح می‌شود که هنوز ترکیب آن به آغوز شباهت دارد، ولی حجم آن به صورت صعودی افزایش یافته تا نیازهای غذایی رشد سریع شیرخوار را تأمین کند و مطابق با این نیازها ترکیبات شیر مادر تنظیم می‌شود. بعدازاین دوره، شیر رسیده ترشح می‌شود. در ادامه مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده ترکیب شیر مادر را با هم برسی می‌کنیم:

پروتئین ها

پروتئین موجود در آغوز بسیار بیشتر از شیر رسیده است. غلظت بالا پروتئین در این مرحله برای رشد سریع در نوزادان و اوایل تولد اهمیت زیادی دارد، بعد از این مرحله غلظت آن کاهش می‌یابد تا بار اضافی به کلیه‌های نوزاد تحمیل نشود.

لاکتوفرین نوعی دیگر از پروتئین در شیر مادر است که آهن را در بدن کودک حرکت می‌دهد. و از روده‌ی نوزاد در برابر عفونت‌ها محافظت می‌کند.

پروتئین اصلی شیر مادر پروتئین وی (whey) است. این پروتئین مایع است و هضم آن بسیار آسان است. همچنین دارای آنتی‌بادی، لاکتوفرین و لیزوزیم است که به کودک، کمک می‌کند تا با عفونت‌ها و بیماری‌ها مبارزه کند.

 دیگر پروتئین اصلیِ شیر مادر‌ کافئین نام دارد. کافئین دارای مولکول‌های پروتئینی بزرگ‌تر و پیچیده‌تر است که همین باعث هضم سخت‌تر آن توسط نوزاد می‌شود .

مقدار پروتئین شیر مادر در طول زمان به صورت زیر است:

• روزهای اولیه: 1.4 تا 1.6 گرم در هر 100 میلی‌لیتر

• بعد از 3-4 ماه: 0.8 تا 1.0 گرم در میلی‌لیتر

• بعد از 6 ماه: 0.7 تا 0.8 گرم در میلی‌لیتر

چربی ها

لیپیدها حدود 4 درصد از شیر مادر را تشکیل می‌دهند، و بیش از نیمی از کالری‌های دریافتی کودک از شیر مادر را تأمین می‌کنند. آن‌ها منبع اصلی انرژی، کلسترول و اسیدهای چرب ضروری هستند. این مواد برای رشد مغز، سیستم عصبی و بینایی کودک ضروری است. ترکیبات شیر مادر باید حاوی تمام چربی‌هایی باشد که کودک شما برای رشد در 6 ماه اول زندگی نیاز دارد. این چربی‌ها برای سلامت نوزاد شما ضروری هستند. همچنین برای رشد مغز، جذب ویتامین‌های محلول در چربی و تامین کالری اولیه مفید هستند. به علاوه در شکل گیری سیستم عصبی و ایجاد شبکیه چشم مورد استفاده قرار می‌گیرند. این چربی‌ها در آخرین سه ماهه‌ی دوره بارداری در مغز ذخیره می‌شوند و بعد از زایمان در شیر مادر هم وجود دارند.

کربوهیدرات‌ها

لاکتوز (قند شیر) اولین کربوهیدراتی‌ است که در شیر مادر یافت می‌شود. ۴۰ درصد کالری مورد نیاز برای تولید شیر توسط لاکتوز فراهم می‌شود، این کربوهیدرات باکتری‌های ناسالم موجود درمعده که از جذب کلسیم، فسفر و منیزیم جلوگیری می‌کنند را کاهش می‌دهد. همچنین با بیماری‌ها مقابله و به رشد باکتری‌های سالم موجود در معده کمک می‌کند.

سایر کربوهیدرات‌های موجود در شیر مادر باعث تقویت باکتری‌های سالم در روده‌ی کودک می‌شود. این باکتری‌ها می‌توانند به مبارزه با بیماری‌هایی مانند اسهال نوزاد کمک کنند و از روده کودک محافظت می‌کنند.

آهن

هر چند به میزان ناچیز، اما آهن در شیر مادر وجود دارد. آهن یک ماده ضروری برای رشد و تکامل نوزاد است. همین میزان آهن کم توسط نوزاد جذب می‌شود و در رشد سریع او تاثیرگذار است. آهن برای بسیاری از فرآیندهای متابولیک مورد نیاز است همچنین برای رشد و عملکرد سیستم ایمنی حیاتی است.

در صورت فقر آهن یک نوزاد ممکن است به مشکلاتی همچون کم خونی، ضربان قلب بالا، رنگ پریدگی و ضعف دچار شود.

ویتامین ها

میزان ویتامین‌های موجود در شیر با مصرف آن‌ها توسط مادر رابطه مستقیم دارد. به همین دلیل مادر باید تغذیه صحیحی از ویتامین‌ها داشته باشد.

 ویتامین‌های محلول در چربی مانند ویتامین A، D، E و K برای سلامت نوزاد بسیار اهمیت دارند. ویتامین K موجود در شیر بسیار کم است. زیرا به راحتی از جفت عبور نمی‌کند، همچنین مقدار ویتامین D بسیارکم است، به خصوص در شرایطی که مادر در معرض نور خورشید قرار نگرفته است.

ویتامین‌های محلول در آب مثل ویتامین C نیز برای نوزاد ضروری هستند. میزان این ویتامین در شیر زیاد است، اما با حرارت دادن شیر به سرعت تجزیه می‌شود. این ویتامین در افزایش تولید آنتی بادی و افزایش سنتز اینترفرون نقش دارد.

از سایر ترکیبات موجود می‌توان به موارد زیر اشاره‌کرد:

• آب
• ایمونوگلوبین‌ها
• مواد معدنی
• هورمون‌ها
• آنزیم‌ها

فواید شیر مادر برای نوزاد

محافظت نوزاد از بیماری‌های مختلف

شیر مادر حاوی آنتی‌بادی‌ و سلاحی قوی برای مقابله با انواع ویروس و باکتری است. تغذیه نوزاد با آن ، سیستم ایمنی بدن نوزاد را در مقابل بیماری‌های دستگاه تنفسی، ویروس‌های معده، اسهال، عفونت گوش، مننژیت و… مقاوم می‌کند.

شیر مادر از بروز برخی بیماری‌ها در بزرگسالی مانند کلسترول بالا، بیماری‌های قلب و عروق، التهاب روده، انواع دیابت و… جلوگیری می‌کند.

تحقیقات نشان می‌دهد تغذیۀ نوزاد فقط با شیر مادر یعنی بدون غذای جامد، شیر خشک یا آب، به مدت حداقل شش ماه بیشترین محافظت را از کودک به عمل می‌آورد.

همچنین خطر مرگ در بین کودکانی که تا یک سالگی با شیر مادر تغذیه می‌شوند، کمتر از کودکانی است که با شیر خشک تغذیه شده‌اند.

دانشمندان در مطالعات جدید معتقدند تغذیه با شیر مادر بعد از یک سالگی هم خطر مرگ را برای کودکان کمتر می‌کند.

محافظت از نوزاد در برابر آلرژی ها

 شیر مادر حاوی ماده‌ای است که با ایجاد لایه‌ای محفاظتی روی بافت روده، از واکنش‌های آلرژیک به مواد غذایی جلوگیری می‌کند. نوزادانی که با شیر خشک‌ تغذیه می‌شوند، نسبت به نوزادان تغذیه‌شده با شیر مادر، بیشتر واکنش‌های آلرژیک نشان می‌دهند.

 دانشمندان می‌گویند عوامل ایمن‌سازی که فقط در شیر مادر موجود است، با ایجاد یک لایۀ محافظتی در مجرای روده‌ی کودک از واکنش‌های آلرژیک به مواد غذایی جلوگیری می‌کند.

بدون این لایۀ محافظتی، کودک ممکن است دچار حساسیت‌ها‌ی مختلف و مشکل دیواره‌ی روده شود.

کودک شما باهوش می‌شود!

تغذیه با شیر مادر به رشد ذهنی و تقویت هوش او کمک می‌کند.

همچنین محققان تغذیه، در پژوهشی که هزاران نوزاد را از بدو تولد تا شش سالگی دنبال کردند، با گرفتن آزمون‌های هوشی به این نتیجه رسیدند که تغذیۀ طولانی‌مدت و فقط با شیر مادر، رشد شناختی کودک را به میزان قابل ‌توجهی بهبود می‌دهد.

 نوزادان با وزن تولد پایین، که پس از تولد با شیر مادر تغذیه شدند، در مقایسه با نوزادان زودرسی که آن را دریافت نکرده‌اند، در ماه‌های بالاتر میزان رشد ذهنی بالاتری داشتند.

کارشناسان معتقدند، پیوند عاطفی‌ای که در طول شیردهی ایجاد می‌شود، برای قوای مغزی مؤثر است؛ اما احتمالاً اسیدهای چرب موجود بزرگ‌ترین نقش را در این میان ایفا می‌کنند.

پیشگیری از اضافه ‌وزن کودک

 تحقیقات انجام شده سازمان یونیسف در 16 کشور اروپایی نشان می‌دهد که تغذیه نوزاد با شیر مادر، احتمال بروز چاقی را تا حدود 25 درصد کاهش می‌دهد. کارشناسان، این نوع تغذیه را راهی برای کاهش خطر ابتلا به اضافه ‌وزن یا چاقی توصیه می‌کنند.

 بیشترین تأثیر آن در کودکانی مشاهده شد که به طور انحصاری فقط با شیر مادر تغذیه شده‌اند. همچنین هرچه این نوع تغذیه طولانی‌تر باشد، کاهش خطر چاقی نیز افزایش می‌یابد.

دندان های سالم با شیر مادر

تحقیقات نشان داده، کودکانی که از شیر مادرشان تغذیه می‌کنند، دندان‌های سالم‌تری دارند. تغذیه از سینه‌ی مادر علاوه بر تقویت فک نوزاد به تقویت دندان‌های او نیز کمک می‌کند.

فواید شیردهی برای مادران

مزایای شیردهی فقط مخصوص نوزادان نیست! شیردهی طبیعی برای مادر هم مفید است. از فواید شیردهی برای مادران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• شیردهی و سوزاندن کالری به کاهش اضافه وزن پس از بارداری کمک می‌کند.
• هورمونی به نام اکسی‌توسین در هنگام شیردهی ترشح می‌شود، که به مادر احساس آرامش می‌دهد و ارتباط عاطفی او با فرند خود قوی‌تری می‌شود.
• از افسردگی پس از زایمان جلوگیری می‌کند!
• خطر ابتلا به دیابت را کاهش می‌دهد.
• به روند تدریجی کوچک‌تر شدن رحم بعد از زایمان کمک می‌کند.
• خطر ابتلا به بیماری های مختلف مانند : سرطان سینه، سرطان تخمدان، پوکی استخوان، دیابت و بیماری‌های قلبی عروقی را کاهش می‌دهد.

نحوه صحیح شیر دهی به نوزاد

اکثر نوزادان تا ۲ ساعت بعد از تولد، آماده شیردهی هستند. در ادامه، نحوه صحیح شیر دادن به نوزاد را به صورت گام‌به‌گام بیان می‌کنیم:

1. قبل از شیردهی، دست‌‌های خود را بشویید.
2. کودک خود را در پوزیشن مناسب شیردهی قرار دهید.
3. شست دست‌آزاد خود را بالای سینه و انگشت‌های دیگر را زیر سینه قرار دهید.
4. لب‌های کودک را به نوک سینه نزدیک کنید تا زمانی که کودک دهانش را کاملا باز کند.
5. نوک سینه را در دهان کودک قرار دهید و او را به خود نزدیک‌تر کنید. با این کار به فک کودک اجازه می‌دهید تا مجاری شیر را در زیر آرئول (نوک سینه) فشار دهد.

شیردهی تا چه مدت انجام می‌شود؟

سازمان جهانی بهداشت توصیه می‌کند نوزادان به مدت 6 ماه فقط با شیر مادر تغذیه و سپس پس از 6 ماهگی با غذاهای مناسب آشنا شوند. همچنین به مدت 2 سال یا بیشتر به تغذیه‌ی نوزاد خود با شیر مادر ادامه دهند.

 قطع شیردهی به شما و کودکتان بستگی دارد با توجه به ویژگی های او زمان مناسب را تعیین کنید.

بهترین و بدترین مواد خوراکی در دوران شیردهی

بهترین خوراکی های دوران شیردهی

رژیم غذایی مادران در دوران شیردهی بسیار حساس است. آنها برای جلوگیری از مشکلات گوارشی یا حسایت نوزاد، همچینین برای داشتن شیری با کیفیت، باید مصرف مواد غذایی زیر را در رژیم خود قرار دهند:

• غذاهای پروتئینی روزانه 2 تا 3 بار: مانند گوشت، مرغ، تخم‌مرغ، لبنیات، لوبیا، آجیل و دانه‌ها
• ماهی‌ها به دلیل داشتن اسیدهای چرب امگا ۳
• انواع سبزیجات با برگ‌های سبز تیره و زرد
• میوه‌جاتی مانند سیب، انار، زرد‌آلو
• ادویه‌هایی مثل زیره سیاه، زردچوبه، شوید خشک و نعناع
• انواع لبنیات مانند شیر، ماست
• نوشیدن آب کافی
• غلات کامل مانند نان سبوس‌دار، پاستا، غلات و بلغور جو و …

بدترین خوراکی‌های دوران شیردهی

به طور معمول مصرف مواد غذایی زیر ممکن است باعث حساسیت کودک یا ایجاد مشکلات گوارشی مختلف شود، به همین دلیل توصیه نمی‌شود:

• کافئین به دلیل تاثیر در خواب نوزاد، به ویژه نوزادان تازه متولد شده
• مصرف زیاد انواع شکلات‌ها
• الکل
• تخم‌مرغ
• مرکبات
• سویا و گندم
• لبنیات سنگین مانند پنیر و خامه

بیشتر بدانید: شیب تند طلاق در 20 سال گذشته

نکاتی برای افزایش شیر مادر

• تعداد دفعات شیردهی را افزایش دهید، این عمل باعث انقباض ماهیچه های سینه می‌شود و به افزایش آن کمک می‌کند.
• شیر خود را بدوشید تاتولید شیر ادامه یابد.
• از هر دو سینه شیردهی را انجام دهید، تحریک سینه‌ها به افزایش تولید شیر کمک می‌کند.
• لباس‌های تنگ نپوشید، زیرا بر قفسه سینه فشار آورده و روی تولید شیر تاثیر می‎گذارد.
• به اندازه کافی استراحت کنید. خواب با کیفیت در طول شبانه روز به تولید شیر بیشتر کمک می‌کند.
•  استرس خود را به حداقل برسانید.
• پیش از مصرف هر دارویی اطلاعات روی آن را مطالعه و با پزشک خود مشورت کنید.
• در صورتی که نوزاد شما زیر شش ماه سن دارد به او مواد غذایی جامد، نخورانید!

سخن پایانی

 هفته جهانی شیردهی برای اولین‌بار در سال ۱۹۹۲ شروع شد و اکنون در ۱۲۰ کشور انجام می‌شود. این رویداد در کشور ما از دهم تا شانزدهم مرداد ماه به عنوان هفته جهانی تغذیه با شیر مادر نامگذاری شده و در این هفته برنامه‌های متنوع برای آگاهی رسانی اجرا می‌شود. در این مقاله درباره‌ی شیر مادر، فواید آن برای نوزاد و باید ها و نباید های تاثیرگذار بر آن صحبت کردیم. امید است این مطلب برای شما مفید واقع شود.